Luchtfoto's / foto's Ijzendijke

Informatie over
Ijzendijke

IJzendijke is een plaats in de gemeente Sluis, gelegen in het westen van Zeeuws-Vlaanderen in de provincie Zeeland en telt 2.320 inwoners (2004).

Geschiedenis

Het oorspronkelijke IJzendijke lag aan de oever van de Braakman.
Het was in de middeleeuwen - door de bloei van de Vlaamse linnen- en wolhandel - een welvarend handelsplaatsje en havenstadje, dat zelfs rond 1280 behoorde tot de Londense Hanze. De opbloeiende lakenweverijen in Vlaanderen verkochten hun producten namelijk overwegend in Engeland en vervoerden hun handelswaar via de havens van Brugge, Damme, Sluis, Aardenburg en IJzendijke. De handelaren exporteerden ook Rijnwijnen en brachten wol, tin, lood, huiden en bont uit Engeland mee terug. Naast diverse kloosters was er in IJzendijke ook een hospitaal gevestigd. ' Hospitaal ', afgeleid van het Latijnse ' hospitium ', betekent ' gasthuis '. In de middeleeuwen werd een hospitaal gesticht om voor korte tijd onderdak te bieden aan passanten of lieden in nood. Normaliter werden er ook zieken opgenomen, zodat het hospitaal van lieverlede een ziekenhuis werd. Van dit Sint Jan's Hospitaal, ongetwijfeld een dependance van het gelijknamige hospitaal in Brugge, zijn de huisregels van 24 februari 1354 bewaard gebleven. Het is goed mogelijk dat dit hospitaal op dat moment als pesthuis fungeerde.
Het plaatsje verkreeg in 1303 stadsrechten, maar werd al kort na 1360 tijdens diverse opeenvolgende overstromingen door de zee verzwolgen.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd door de Spaanse hertog van Parma aan de noordwestkant van het vroegere stadje een schans met vier bolwerken aangelegd.
Maar in 1604 verdreef Prins Maurits de Spanjaarden. De verdedigingswerken werden vervolgens onder leiding van de Nederlandse vestingbouwers Simon Stevin en Menno van Coehoorn uitgebreid tot een vrijwel onneembare vesting van de Staatse troepen tegen de Spanjaarden.

De vesting IJzendijke bood in de zeventiende en achttiende eeuw dapper weerstand tegen diverse bestormingen. Maar in de jaren 1747-1748 en 1794-1814 was IJzendijke in Franse handen. Napoleon beloonde zijn legeraanvoerders vaak met landgoederen; gevolg hiervan was dat in de laatstgenoemde periode een deel van de grond in Zeeuws-Vlaanderen eigendom werd van de Franse en Waalse adel. Ook na 1814 bleef een aanzienlijk deel van de grond in Franse en Waalse handen.

Na 1814 hief de Nederlandse regering de vesting IJzendijke grotendeels op. Tijdens de Belgische Opstand in 1830-1831 was zij voor de laatste maal uitgerust met manschappen, wapens en munitie.
Tussen 1841 en 1843 werden de laatste vestingwerken afgebroken, maar in de twintigste eeuw werd een klein gedeelte van de voormalige vesting gerestaureerd. De huidige Veste is hier het bewijs van.

Het laatste krijgsgeweld waar IJzendijke mee te maken kreeg is van jonger datum, namelijk van oktober 1944. Door de strijd om de Westerschelde tussen Duitsers en Geallieerden kwam IJzendijke in de frontlinie te liggen. De schade was enorm. Het oorspronkelijke karakter van het plaatsje is weer in oude luister hersteld.

Bijnaam

De bijnaam voor IJzendijke is Petit Paris. Waar die bijnaam vandaan komt is onzeker.
Er wordt verteld dat het vreemdelingen bij hun bezoek aan de paardenmarkten of de foor altijd opviel hoeveel café's IJzendijke had. De bijnaam zou dan verwezen hebben naar de gezellige - bijna Franse - uitgaanssfeer.
Uit een artikel in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 11 september 1912 blijkt overigens dat Zeeuws-Vlaanderen als geheel gemiddeld één café op vijfenveertig inwoners kende. In de gemeenten Hontenisse en Sint Jansteen was dat 1 op 35; in Eede, IJzendijke, Koewacht en Zuiddorpe 1 op 30; in Overslag, Philippine en Westdorpe 1 op 25 en in Sas van Gent 1 op 20 inwoners. IJzendijke had dus percentueel evenveel cafe's als Eede, Koewacht en Zuiddorpe en percentueel minder café's dan Overslag, Philippine en Westdorpe en veel minder dan Sas van Gent. Deze cijfers maken de hierboven genoemde verklaring van de bijnaam ' Petit Paris ' onwaarschijnlijk.

Een alternatieve verklaring van de bijnaam gaan terug op de veronderstelling dat IJzendijke aan het einde van de negentiende eeuw een stapelplaats zou zijn geweest van Parijse modestoffen. Het lijkt minstens aannemelijk dat IJzendijke verhoudingsgewijs 'mondain' zal zijn geweest als de bovengenoemde Waalse en Franse adel er mogelijk deels (minstens een aantal weken per jaar) woonde of logeerde op hun landgoederen. Dat die adellijke dames voor een gedeelte door Parijse couturiers gekleed werden, is evenzeer aannemelijk. Dat in de volksmond die adellijke uiterlijke chique verbonden werd met Parijs is dus voorstelbaar.

Evenmin onwaarschijnlijk is een derde mogelijke verklaring: Genève, het centrum van de Reformatie van Calvijn, heeft ook de bijnaam Petit Paris. IJzendijke had een zeer actieve classis. Mogelijk dat bij een synode deze classis een zó behoudend standpunt innam dat binnen Synode-kringen die bijnaam van Genève spottend op IJzendijke kan zijn toegepast.

Verreweg het meest voor de hand ligt echter de verklaring dat in IJzendijke verhoudingsgewijs veel inwoners de Franse taal beheersten, vanwege de gangbare communicatie tussen de Franse en Waalse adellijke landeigenaren en hun pachters.

Stoomtram

Dat rond 1900 het ondernemerschap hoogtij vierde, bewijst de geschiedenis van de IJzendijkse Stoomtram Maatschappij (IJSM), die strategisch de verbinding vormde tussen IJzendijke en Schoondijke met aan de ene kant het tracé van de Zeeuws-Vlaamse Tramweg Maatschappij (ZVTM) en aan de andere kant de tracés van de stoomtram van Breskens naar Aardenburg / Maldegem en naar Sluis / Knokke. Met een zeer klein tracé van ongeveer twintig kilometer, van de Belgische grens bij Watervliet via IJzendijke naar Schoondijke, vormde de IJzendijkse Stoomtram Maatschappij een onmisbare schakel in het transportnetwerk van Zeeuws-Vlaanderen in de jaren tussen 1895 en 1920. Tot het einde van de geschiedenis van de stoomtram - tussen 1945 en 1950 -, bleef het IJSM-tracee voor Zeeuws-Vlaanderen strategisch van levensbelang. Jammer genoeg is het stoomtram-station van IJzendijke niet bewaard gebleven.

Markten en foor

Kenmerkend voor IJzendijke waren vanouds de jaarlijkse trekpaardenmarkten, annex trekpaardenkeuringen, in juli en oktober.
De jaarlijkse Folkloristische Dag en de vierjaarlijkse Internationale Trekpaardenkeuring in de maand augustus zijn nog overblijfselen van deze markten. Het stamboek van trekpaarden werd tot oktober 2005 in het museum, het voormalige stadhuis, op de Markt bewaard.

Folklore

In de Nieuwe Rotterdamse Courant van 24 augustus 1911 staat het volgende artikel over een oud IJzendijks gebruik, De Sleutel van de Ossewei:
"Wordt een ongetrouwde man dertig jaar, dan krijgt hij in de loop van de morgen een houten sleutel van ongeveer een meter lengte thuisbezorgd. De joelende en straatliederen zingende jeugd draagt deze sleutel, waarop een als dame aangeklede pop vastgebonden is, in triomf rond de Markt, opdat de burgerij zal weten, dat er een dertigjarige ongehuwde man in de gemeente is. Daarna krijgt de jarige de sleutel in huis en deelt aan opgeschoten jongens, die hem brengen, centen en twee-en-halve-cent-stukken uit.
De bedoelde sleutel is bekend als 'de sleutel van de ossewei', waar de jarige nu zijn entree kan maken. Daarna komen vrienden en bekenden gelukwensen. De gelukkige bezitter tracht nu op te sporen, wie de man is, die na hem aanspraak kan maken op de sleutel. Tot diens verjaardag blijft het ding bij hem in huis, daarna geeft hij hem weer aan de jeugd en dezelfde geschiedenis wordt bij een ander nagespeeld.
Wordt een vrijgezel veertig jaar, dan krijgt hij niet meer de sleutel, maar een geheel als vrouw aangeklede pop. Soms wordt deze heel deftig door de vrienden met hoge hoeden op in een gesloten rijtuig naar de feestvierende gebracht. Een kleine herinnering dat het nu waarlijk tijd voor hem wordt.
Bovenstaand gebruik heerst alleen bij de burgerstand. Boeren en arbeiders vallen er - eigenaardig genoeg - geheel buiten."

In oude afleveringen van het tijdschrift Ons Zeeland is ook nog te zien hoe tot in de jaren dertig van de twintigste eeuw dit typisch-IJzendijkse gebruik van De sleutel van de ossewei werd gevierd. Op de foto's draagt een stoet schoolkinderen met muziekinstrumenten een zelfgemaakte sleutel onder een ereboog door het stadje en biedt de sleutel vervolgens aan de burgemeester aan. Of de toenmalige burgemeester vrijgezel was of dat het gebruik in de loop der tijd veranderd was, is vooralsnog onbekend.

Ook het traditioneel Zeeuws-Vlaamse Haakbollen is een vermelding waard. Bij deze regionale sport wordt een korte staak in de grond gestoken en is het doel dat de spelers de 'bollen' - houten schijven die op platte kaasjes lijken - zo dicht mogelijk bij de staak laten rollen.
Dat IJzendijke uitzonderlijk goed was in deze tak van sport wordt wel bewezen door het feit dat IJzendijke gevraagd werd er op Het Vaderlands Historisch Volksfeest in Arnhem in september 1919 demonstraties in te verzorgen. Nog steeds zijn de secretariaten van de Nederlandse Bond van Bolklubben en de Krulbolbond in IJzendijke gevestigd.

Bezienswaardigheden

Bezienswaardig in IJzendijke zijn naast de Markt - waar de bezoeker het beeld aantreft van Prins Maurits die, achter een schaakbord gezeten, zijn tegenstander, de Spanjaarden, schaakmat zet -, de Veste, de molen, de oudste, specifiek voor de protestante eredienst gebouwde kerk van Zeeland en het gebouw van de negentiende-eeuwse bierbrouwerij Cadsandria.
Een monument aan de Isabellaweg herinnert aan de tragedie van 20 oktober 1945, waarbij 41 geallieerde soldaten bij de bevrijding van West-Zeeuws-Vlaanderen het leven lieten.

Het streekmuseum, gevestigd in het oude stadhuis aan de Markt, was voorheen gewijd aan de volkskunde van Zeeuws-Vlaanderen. Met ingang van april 2006 is het museum heropend als ' het Bolwerk ', informatiecentrum over de Staats - Spaanse linies, de Nederlandse onafhankelijkheidsstrijd tegen de Spanjaarden, de Tachtigjarige Oorlog, de veldtochten van Prins Maurits, de definitieve vaststelling van de staatsgrenzen in de periode 1600 - 1612 en de toenmalige vormgeving van de Nederlandse identiteit.
Op termijn zullen in het Zeeuws-Vlaamse landschap, op groter schaal dan op dit moment het geval is, de archeologische overblijfselen van de toenmalige onafhankelijkheidsstrijd van Nederland opnieuw zichtbaar gemaakt worden.

Geboren in IJzendijke

Herman Wijffels, econoom, tot voor kort voorzitter van de Sociaal-Economische Raad en nu Nederlands vertegenwoordiger in het Dagelijks Bestuur van de Wereldbank in Washington D.C..